ساسانیان

پیروزی خاندان «ارشک» و به تاج و تخت رسیدن دودمان پارتی بمنزله­ی پیروزی ایرانیان شمالی بر ایرانیان جنوبی و به عبارت دیگر چادرنشینان و صحراگردان بر شهرنشینان بود.(83) !!!

حاکمیت اشکانیان پنج سده دوام یافت، تا آن­که در زمان حکومت «اردوان پنجم» (213 تا 227میلادی) یکی از نجیب‌زادگان پارس به نام «اردشیر اول» پسر پاپک، روحانی بزرگ آتشکده­ی «استخر» که پدر و نیاکانش پیشوایان روحانیت پارس بودند، درفش مخالفت علیه­ی دولت پارت را بلند کرد و سلسله‌ای را بنیان گذارد که به نام جد بزرگ او «ساسان» به سلسله­ی ساسانی شهرت یافت. از آن پس سلطنت به دست سلسله‌ای از شاهان محلی پارس افتاد که خود را وارث هخامنشیان معرفی می‌کردند و در صدد زنده کردن و تجدید حیات فرهنگی ایرانی در برابر فرهنگ یونانی‌مآب پارت‌ها بودند.

اردشیر در آغاز برادر و تمام رقبای محلی خود را از میان برداشت و پس از ایجاد وحدت در ایالت پارس،‌ اصفهان و کرمان را نیز ضمیمه­ی قلمرو خود کرد. موفقیت­های اردشیر پاپکان، اردوان پنجم را نگران ساخت و با سپاهی از متحدان پارت بر وی تاخت. در سه جنگ متوالی سپاه پارت از اردشیر شکست خورد و با خودکشی اردوان پنجم در شوش سلسله­ی اشکانیان به کلی منقرض گردید. پنج قرن و نیم پس از سقوط هخامنشیان قدرت، دوباره بدست قوم پارس افتاد و اردشیر فرمانروای کشوری شد که از فرات تا مرو و از انطاکیه تا سیستان را در بر می‌گرفت.

شاپور اول، پس از اردشیر زمام امور را بدست گرفت و در آغاز کار به شرق توجه کرد و به مملکت «کوشان» لشکر کشید و این سلسله را که «کانیشکا» آن را تاسیس کرده بود از میان برداشت. آن­گاه رو بسوی غرب آورد و به رومیان تاخت و سرانجام امپراتور روم «والریانوس» را با هفتاد هزار لژیون رومی اسیر کرد و به ایران آورد و از نیروی آنان در کارهای عمرانی، ساخت عمارات، پل­ها، سدها و راه­ها استفاده­ی بهینه کرد.(84)

چند نقش برجسته در نقش رستم و بیشابور فارس از شاپور به یادگار مانده که پیروزی او را بر امپراتور روم در حالی که شاپور سوار بر اسب و والرین در جلو اسب به حالت تضرع زانو بر زمین زده، نشان می‌دهند.

جانشینان شاپور حدود 20 پادشاه‌اند و در میان آن­ها دو زن به نام­های «آذرمیدخت» و «پوراندخت» نیز وجود دارند. تا شروع سلطنت خسرو دوم (خسرو پرویز 590 ـ 627 میلادی) پادشاهی ساسانی رو به اقتدار داشت اما پس از این پادشاه ناآرام و لذت‌جو به دلیل جنگ­های مکرر و بیهوده با غیرایرانیان (انیران) خصوصا روم شرقی (بیزانس) و نیز اتخاذ روش­های نادرست مملکت‌داری، سلسله­ی ساسانی به ضعف و سستی گرایید. تا آن­که با ظهور اسلام، مسلمانان که به وجود اسلام قدرت یافته بودند به امپراتوری ایران و روم شرقی تاختند و در جنگ­های مکرر که میان سپاهیان یزدگرد سوم (632 ـ 651 میلادی) آخرین شاه ساسانی و اعراب مسلمان اتفاق افتاد، پایتخت ساسانیان «تیسفون»(مداین) به اشغال مسلمانان درآمد و راه برای فتح ایران بدست اعراب هموار شد.

هنر ایران ساسانی از عناصر هنر بیگانه (هلنی و یونانی) چنان­که در عصر اشکانیان معمول بود، بری می‌گردد و هنر بیشتر رنگ و بوی ایرانی و محلی پیدا می‌کند. گرچه از عناصر مثبت هنر دیگر ملل و اقوام نیز سود می‌جوید. وجود انواع اشیاء و ابزار فلزی، شیشه‌ای، سفالی،‌ بافته‌های پشمی، کتانی، ابریشمی، تندیس­ها و گچبری­ها و دیگر عناصر تزیینی معماری همگی از رواج و رونق هنر در دوره­ی ساسانی حکایت دارند.

نقش برجسته‌ها وکتیبه‌های برجای مانده، اسناد مهم تاریخی این دوره‌اند. وجود انبوه سکه‌های طلا و نقره در دوره­ی ساسانی دلالت بر شکوفایی و رونق اقتصادی ایران در زمان ساسانیان دارد.

یادمان­ها و مجموعه بناهای بسیاری از این دوره در داخل و خارج مرزهای سیاسی ایران امروز،‌ بر جای مانده که نشان از رواج و اوج معماری و شهرسازی عصر ساسانی دارند.

بناها، محوطه‌ها و شهرهای مهم دوره­ی ساسانی عبارتند از :

1. ویرانه‌های شهر تیسفون و طاق کسری (ایوان مداین)

اردشیر اول به دلایل سیاسی پایتخت خود را از «فیروزآباد» به شهر اشکانی «تیسفون» در میان­دورود و در ساحل چپ رودخانه­ی دجله منتقل کرد. پسر او شاپور اول کاخی بزرگ در این شهر بنیاد گذاشت. معماران ساسانی در مرکز کاخ طاقی عظیم به بلندی 37 متر و به پهنای 43 متر از آجر برپا داشتند که به «طاق کسری» یا «ایوان مداین» مشهور گشت. خرابه‌های این طاق عظیم هنوز موجود است و به شهادت عکس­های قدیمی تا سال 1888 میلادی هر دو جبهه­ی این طاق سالم بوده و در آن سال به دلیل بی‌توجهی حکام عثمانی قسمت شمالی آن فرو ریخت و فقط خود طاق و یال جنوبی آن هنوز پابرجاست.

2. مجموعه­ی فیروزآباد فارس

فیروزآباد نخستین شهر و پایتخت ساسانیان پس از استخر است. مجموعه­ی فیروزآباد مشتمل است بر : شهر پلان مدور «اردشیر خوره» یا شهر گور و میل بلند آجری آن که به میل آتش مشهور است (مجموعه­ی کاخ اردشیر اول که از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده و طاق و گنبد آن در زمره­ی قدیم­ترین گنبدهای ایرانی است) «قلعه دختر» بر فراز کوهی در نزدیکی تنگه­ی تنگاب واقع شده است. این قلعه یکی از دژهای مستحکم ایران بشمار می‌رود و احتمالا در زمان سلطنت اردشیر اول ساختمان آن آغاز شده و در زمان شاپور اول به اتمام رسیده است
(نقوش برجسته­ی ساسانی مربوط به اردشیر اول در تنگ تنگاب فیروزآباد)

3. باستانی بیشابور کازرون

این شهر بزرگ که پایتخت شاپور اول ساسانی بشمار می‌رفته در سال 266 میلادی براساس نقشه­ی شهرهای رومی ساخته شده است و احتمالا اسرای رومی در ساختن آن نقش داشته‌اند. کاوش­های این شهر باستانی را در سال­های 1933 تا 1940 میلادی باستان­شناس فرانسوی «رومن گیرشمن» و سپس در سال­های 1347 تا 1355 خورشیدی، هیات باستان­شناسان ایرانی به سرپرستی «علی‌اکبر سرفراز» انجام دادند و بخش­هایی از شهر از جمله معبد «آناهیتا» و «کاخ والرین» و قسمتی از حصار و برج­های خارجی شهر و کاخ موزائیک شاپور اول از زیر خاک بیرون آمد.

به فاصله­ی 400 متری شمال شهر قدیم در داخل تنگ چوگان که رودخانه­ی شاپور از آن­جا می‌گذرد، شش نقش برجسته در دو طرف رودخانه بر بدنه­ی کوه حجاری شده است که یکی از آن­ها به پیروزی شاپور ساسانی بر والرین امپراتور روم مربوط است.

در درون غاری بر بالای یکی از ارتفاعات شمال شرقی شهر «بیشاپور» و به فاصله­ی دو ساعت راه (در سالیان اخیر) مجسمه­ی بزرگ تمام قد از شاپور اول ساسانی کشف گردید که شش متر بلندی و سی تن وزن آن است. بعضی تصور کرده‌اند که چون این غار مدفن شاپور اول بوده، مجسمه‌سازان هنرمند آن را بعنوان یادمان شاپور در این غار ساخته و نصب کرده‌اند.

4. آثار ساسانی داراب گرد (دارابجرد) فارس

یکی دیگر از شهرهای باستانی دوره­ی ساسانی فارس، شهر دارابگرد است که آثاری از ادوار ساسانی و اسلامی خصوصا نقش برجسته‌ای از شاپور اول هنوز در آن­جا باقی است.

5. ویرانه‌های شهر تاریخی استخر فارس

ویرانه‌های شهر هخامنشی ـ ساسانی ـ اسلامی استخر به فاصله­ی 10 کیلومتری تخت جمشید در کنار رودخانه­ی «پلوار» واقع شده است. استخر خاستگاه و موطن اصلی ساسانیان است و پدر و جد اردشیر اول موبد و آذربان آتشکده­ی استخر بودند. متاسفانه در حال حاضر شهر تاریخی استخر به کلی ویران شده و زیر خاک مدفون گردیده است.

6. تخت سلیمان

تخت سلیمان در 40 کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب آذربایجان غربی واقع شده است و بقایای یکی از سه آتشکده­ی معروف و بزرگ زمان ساسانیان یعنی آتشکده­ی «آذرگشنسب» و عمارات و کاخ­های اواخر دوره­ی ساسانی (عصر خسرو پرویز) در اطراف دریاچه­ی همیشه­ی جوشان و خوش منظر آن­جا قرار دارد.
تخت سلیمان را از سال 1337 تا 1357 باستان‌شناسان آلمانی به سرپرستی پروفسور «رودلف نومان» و دکتر «دیتریش هوف» کاوش کرده‌اند.(85)

7. طاق بستان

در شش کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه و در دامنه­ی کوه «پرو» چشمه‌ای است که احتمالا از زمان­های بسیار قدیم از محل فعلی از دل کوه می‌جوشیده است. در کنار این چشمه دو طاق در کوه کنده شده و تعدادی نقش برجسته در داخل آن دو طاق و یک نقش در بیرون طاق­ها از عهد ساسانی به یادگار مانده است. نقش بیرونی مربوط است به مراسم تاجگذاری اردشیر دوم که نماد اهورامزدا حلقه­ی سلطنت را به او اعطاء می‌کند.

داخل طاق بزرگ نقش برجسته­ی خسروپرویز سوار بر اسب خود «شبدیز» حجاری شده و در دو بدنه­ی طاق شکار خشکی و آبی شاه را به نمایش گذارده‌اند و داخل طاق کوچک شاپور دوم (شاپور ذوالاکتاف) و شاپور سوم، فرزندش در حالی که با دست­های خود قبضه­ی شمشیرشان را گرفته‌اند، نشان داده شده‌اند.

دیگر آثار مهم دوره­ی ساسانی عبارتند از :‌ «قصرشیرین»، «تپه گبری سرپل ذهاب»، «ایوان کرخه»، «حاجی آباد بندرعباس»، «پل شهرستان و محله جی، در اصفهان»، «تپه میل» ورامین، «کاخ سروستان» فارس،‌ «چال طرخان» شهر ری.

نقش برجسته‌های ساسانی در ایران عبارتند از : «نقش رستم»، «تنگ تنگاب»، فیروزآباد، «تنگ چوگان»، بیشابور کازرون، «طاق بستان»، کرمانشاه، «دارابگرد» فارس، «نقش رجب»،‌ تخت جمشید فارس، «خان تختی» سلماس.

کتیبه‌های مهم ساسانی به قرار زیرند :

کتیبه­ی شاپور اول بر بدنه­ی بنای کعبه زرتشت در نقش رستم
کتیبه­ی پایکولی در کردستان شمالی مرز بین ایران و عراق
کتیبه­ی طاق بستان
کتیبه­ی سرمشهد در جنوب کازرون
کتیبه­ی شاپور اول در حاجی‌آباد فارس
کتیبه­ی نقش رجب
کتیبه­ی پهلوی کوه مقصودآباد تخت جمشید فارس
کتیبه‌های پهلوی بالای «استودان»های کوه رحمت
کتیبه­ی حاجی‌آباد
گرم‌آباد
کتیبه پهلوی تنگ بُراقی (86)

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: